Metal en religie zijn twee werelden die voor veel mensen niet verder van elkaar af konden staan. Desondanks zitten er in optredens van Rammstein meer religieuze componenten dan je wellicht zou verwachten.

Ja, ich will

De fans op de allereerste rij zijn de frontlinie. Zij zijn degenen die uren hebben staan wachten om een plekje zo dicht mogelijk bij het podium te kunnen opeisen. Dat wachten wordt beloond wanneer de grote schermen naast het podium aan springen, diep rood kleuren en de hitte van de vlammen op het podium hen het meest van alle aanwezigen bedwelmt. Het licht gaat uit. De schermen worden zwart. Er is niets anders te horen dan gejoel. De vijftien seconden dat het publiek letterlijk in het duister tast, worden bruut onderbroken door een explosie van licht, vuurwerk en de oorverdovende intro van het nummer Ich will. De band is op het podium verschenen en op de grote schermen is de zanger zichtbaar, van achter op zijn rug gefilmd, alsof de cameraman niemand minder is dan Caspar David Friedrich. Als een heilige spreidt hij vervolgens zijn groteske armen. Voor hem licht de rood gekleurde, homogene mensenmassa op die zijn woorden één voor één mee zingen: ‘Ich will. Ich will dass ihr mir vertraut. Ich will dass ihr mir glaubt. Ich will eure Blicke spüren. Ich will jeden Herzschlag kontrollieren. Ich will eure Stimmen hören. Ich will die Ruhe stören. Ich will dass ihr mich gut seht. Ich will dass ihr mich versteht’. Met het uitspreken van deze tekst, gaat de wens direct in vervulling.

Om te weten dat het bovenstaande moment een beschrijving is van een optreden van de Duitse metalband Rammstein, hoef je geen fan te zijn, of überhaupt naar metal te luisteren. Rammstein is een waar fenomeen en is sinds de oprichting in 1994 uitgegroeid tot één van Duitslands populairste exportproducten. De band bracht zes studioalbums uit, twee liveplaten, drieëntwintig singles met bijbehorende videoclips en alle platen zijn in meerdere landen goud en/of platina geworden. Dat maakt Rammstein de meest mainstream metalband die er bestaat. Ze zijn bijzonder vanwege het genre en daarnaast omdat ze (op enkele nummers na) in het Duits zingen. Was ist das Geheimnis?

De rol van de beroemdheid

Rammstein bestaat, zoals iedere andere beroemdheid, bij de gratie van hun publiek. De relatie tussen het publiek en een beroemdheid is dan ook van cruciaal belang en werkt bovendien beiden kanten op. Er bestaat een lange traditie van studies die zich richten op deze parasociale relatie. In The Cultural Function of Celebrity (2014) behandelt Graeme Turner de aard van deze relatie en de rol die beroemdheden in ons leven spelen. Het feit dat er sprake is van een relatie impliceert een investering. Dat kan een economische investering zijn, bijvoorbeeld wanneer we een cd aanschaffen van onze favoriete band, maar het kan ook om een sociale investering gaan; tijd en aandacht, zoals we die ook investeren in een traditionele relatie, die face-to-face plaatsvindt. Turner spreekt daarom over de parasociale relatie als een celebrity-consumer relatie. Mensen kunnen zich op verschillende manieren bezighouden met beroemdheden. Hier horen ook verschillende manieren van consumptie bij. Dat beroemdheden zo’n grote rol zijn gaan spelen in ons leven verklaart de socioloog Chris Rojek als volgt: ‘as many as 50 per cent of the population confess to sub-clinical feelings of isolation and loneliness, parasocial interaction is a significant aspect of the search for recognition and belonging [...] in response to this need, celebrities offer peculiarly powerful affirmations of belonging, recognition and meaning’ (In: Tuner, 2004:94). 

De meningen zijn erover verdeeld of deze ontwikkeling als positief of juist als zorgwekkend moet worden beschouwd. Het feit dat beroemdheden zo'n grote rol zijn gaan spelen, wat onder meer naar voren komt uit de immense impact die het heeft wanneer een ster overlijdt, is volgens de literatuur- en cultuurwetenschapper John Frow een teken dat de relatie juist gezien moet worden als spiritueel, in plaats van als sociaal: ‘The form of apotheosis associated with the modern star system is a phenomenon of a strictly religious order.’ (Ibid), en een belangrijk argument daarvoor is dat religieus sentiment onafhankelijk lijkt van (sub)cultuur of plek. Religieuze uitingen zijn overal in de samenleving te vinden: ‘The shrines, memorials, regular gatherings of the faithful, even sightings of the reincarnation - all signs of a religious practice.’ (In: Turner, 2004:94). Als het beroemdheden zijn die ons kunnen voorzien in onze behoefte aan ‘belonging, ‘recognition’ en ‘meaning’ zoals Rojek stelt, dan hebben zij inderdaad een belangrijke taak overgenomen van religie. 

Het publiek wordt via allerlei zintuigen geprikkeld en collectief in een religieuze toestand gebracht

De opvattingen van Frow zijn gebaseerd op observaties die hij deed van religieuze rituelen die plaatsvinden nadat een ster overlijdt. Een kenmerkend aspect van het metalgenre en de subcultuur die daar bij hoort is een uitgesproken identiteit, die op zichzelf al voor een deel gebaseerd is op religieuze esthetiek. Religieuze symboliek zoals doodshoofden, kruizen, de duivel en begraafplaatsen sieren albumcovers, merchandise en zijn elementen die terugkomen in de videoclips. Door de aandacht die het heeft voor het macabere, het duistere, mythologie en alternatieve religieuze bewegingen, zoals het occulte, heeft metal een nauwe verwantschap met de Zwarte Romantiek als kunsthistorische periode in brede zin. Daarnaast heeft 'het ritueel' ook een centrale plaats binnen concerten in het metalgenre. Zo is er een ‘pit’: een gebied centraal voor het podium, waar een deel van het publiek (meestal vriendschappelijk) met elkaar op de vuist gaat en tegen elkaar aan springt. Metal heeft daarnaast een eigen handgebaar: een omhoog gestoken vuist met opgeheven wijsvinger en pink. Als laatste element kan het zogenaamde 'headbangen' geïdentificeerd worden als kenmerkend voor zowel de artiesten als het publiek tijdens een concert.

Ondanks de toenemende populariteit van het genre sinds de jaren '80, geldt metal nog steeds als een underground genre, dat zich voornamelijk manifesteert buiten de heersende stromingen. Dit is echter niet van toepassing op de metalband Rammstein, die een groter publiek lijkt aan te trekken dan uitsluitend liefhebbers van het metalgenre. Dit is te verklaren doordat de band op unieke wijze de genoemde drie-eenheid van ‘belonging’, ‘recognition’ en ‘meaning’ weet aan te spreken in de vorm van een religieuze ervaring. Dit ligt ten grondslag aan de populariteit van de band.

Het gaat om de performance

Het aanbod aan verschillende media is vandaag de dag erg groot. Dit stelt beroemdheden in staat om via allerlei kanalen te worden geconsumeerd. Zo kunnen we ons binden aan beroemdheden uit de muziekindustrie via videoclips, radio, artikelen, sociale media en ga zo maar door. Rammstein is echter niet het type band dat vaak in de media verschijnt, of die regelmatig worden gedraaid op de radio. Ondanks hun miljoenenpubliek lijken ze ten opzichte van andere (mainstream) artiesten relatief laag onder de radar blijven. 

Rammstein bestaat ondertussen al meer dan twintig jaar. Ook vandaag de dag spelen ze nog overal ter wereld in uitverkochte arena's en stadions. Daarnaast gelden ze op de grootste festivals nog altijd als een van de headliners. De kiem van Rammsteins populariteit moet dan ook gezocht worden in de optredens. Ze onderscheiden zich van andere metalbands en hierdoor konden ze uitgroeien tot mainstreamproporties. Het is een band die bij uitstek live geconsumeerd dient te worden. Dit is al zo sinds het prille begin van de band. Rammstein zorgt niet slechts voor muzikale optredens, maar voor een waar spektakel dat zich best beste laat omschrijven als theater of een gesamtkunstwerk, waarin de notie van het ritueel en de extase een prominente positie inneemt. 

De religie van het optreden

Één element staat al sinds het begin onomstotelijk centraal in de optredens van Rammstein: het vuur. Elke show bevat vlammenwerpers, vonkenregens, explosies, vuurwerk en rook. De sterke iconische waarde die vuur bezit is tweeslachtig en komt in bijna alle religies voor. Het staat bijvoorbeeld voor zowel destructie als zuivering en creatie. In de Bijbel heeft vuur de betekenis meegekregen van de nabijheid van God. Daarnaast staat het in datzelfde religieuze werk ook symbool voor de Hel. Vuur heeft de kracht angst in te boezemen, want het draagt de notie van het Kwade in zich. Tegelijkertijd kan vuur verleiden en is het onlosmakelijk verbonden met passie, liefde en seksualiteit. Regelmatig worden er bij optredens van Rammstein vuurpijlen vanaf het podium afgeschoten, vlak boven de hoofden van het publiek. Het schouwspel van vuur, de warmte en de geur ervan zorgen voor een extatische ervaring. Het publiek wordt via allerlei zintuigen geprikkeld en collectief in een religieuze toestand gebracht. Een absolute hier-en-nu belevenis. 

Metal heeft aandacht voor duistere en occulte symboliek

Niet alleen het vuur is verantwoordelijk voor het opwekken van een extatische ervaring. Ook de hiervoor genoemde duistere elementen die het metalgenre gemeen heeft met de Zwarte Romantiek worden in de shows van Rammstein gebruikt en naar het hoogste niveau getild. De muzikanten zijn altijd angstaanjagend geschminkt en gekostumeerd. Daarnaast bevatten de shows vaak een theater, waarin geweld en seks worden gecombineerd. Wellicht zijn horror en pornografie betere termen voor de momenten waarop zanger Till Lindemann toetsenist Christian Lorentz martelt, bloed wordt vergoten, sadomasochistische taferelen worden uitgebeeld en kunstpenissen worden gevuld met vocht en worden leeggespoten over het publiek. Lindemann is zelfs ooit gearresteerd na een concert in Massachusetts, vanwege een scène met anale sekssimulatie. De band lijkt zich als geen ander bewust te zijn van de morbide nieuwsgierigheid van de mens. De klassieke eenheid van het Schone, het Goede en het Ware wordt doorbroken, zoals gebeurde in de Zwarte Romantiek, om plaats te maken voor een ander soort schoonheid, die gepaard gaat met geweld, lijden, dood en seks. Het zijn de fantasieën, verlangens en driften die in iedere mens aanwezig zijn, maar onderdrukt worden en dus niet voor niets zo’n hypnotische aantrekkingskracht kunnen uitoefenen.

© Wikimedia

De interactie tussen het publiek en de band vormt een volgende religieuze component. Ook hier komen gevoelens van ‘recognition’’ ‘meaning’ en ‘belonging’ uiten zich hierbij. Allereerst is de opstelling van de band altijd symmetrisch, waarbij een centrale positie is weggelegd voor de grote, masculiene, Lindemann. Dit centrum wordt op allerlei manieren benadrukt, wat ook gebruikelijk is bij het afbeelden van heilige figuren. Dit wordt gedaan door middel van scenografie. Zo kan de zanger omringd zijn door een cirkel van licht, vormt zijn positie de bron van waar het vuur rondgespuwd wordt, of draagt hij gigantische vleugels op zijn rug. Een dergelijke centrale en dominante positie kan gezien worden als een vorm van puur machtsvertoon. Dit wordt nog eens benadrukt door de imponerende fysieke verschijning van Lindemann en het geweld dat hij gebruikt jegens de andere muzikanten. 

Ondanks een toenemende populariteit geldt metal nog steeds als een underground genre.

Als zanger spreekt Lindemann het publiek als het ware toe. Hierdoor wordt hij haast een soort profetische figuur. De relatie met het publiek benadrukt Rammstein herhaaldelijk, zoals in het nummer Ich will naar voren komt. Dit nummer bestaat uit een dialoog die aangegaan wordt met het publiek, wat betekent dat het lied tijdens een show dus pas werkelijk vervolmaakt kan worden: ‘Könnt ihr mich hören? - Wir hören dich. Könnt ihr mich sehen? - Wir sehen dich. Könnt ihr mich fühlen? - Wir fühlen dich’. In het nummer worden de fantasie, de energie, het vertrouwen en alle aandacht van het publiek op allerlei manieren opgeëist.

Zonder publiek geen artiest

Het publiek wordt tijdens een concert van Rammstein onderdeel van een geestvervoering die typerend is voor optredens van deze band. Dat wordt ook nog beklemtoont in de visuals, waar beelden van het publiek op worden getoond. In het nummer Ohne dich worden de woorden: 'Ohne dich kann ich nicht sein,' uitgesproken door Lindemann. In deze simpele zin ligt het fundament van de waanzinnige populariteit van de band besloten. Rammstein weet de kloof die er tussen de band en het publiek bestaat te overbruggen. Het publiek wordt nadrukkelijk waarde toegekend; ze worden gezien, erkend. Daarnaast heeft het publiek ook een duidelijke functie: zij hebben namelijk aandeel in het scheppen van de ervaring. Op die manier krijgen zij een doel en daarmee ook betekenis. Samen vormen zij een absolute eenheid wanneer ze collectief opgaan in de extatische ervaring die een optreden van Rammstein veroorzaakt. Alle aanwezigen worden meegenomen onder de vleugels van Lindemann en zingen zijn woorden één voor één mee.

Referenties

Gallier, T. de. (z.j.). Hoe een vlammenwerpende, met dildo's zwaaiende band een wereldwijd succes werd.

Praz, M. (1970). Romantic agony. Oxford, Groot-Brittannië: Oxford University Press.

Turner, G. (2014). The cultural function of celebrity. In G. Turner (Red.), Understanding Celebrity (pp. 90-107). London, Engeland: Sage.